Miasta warowne w Zachodniopomorskim
Na początek małe wyjaśnienie, dlaczego w tytule wpisu nie piszemy, że chodzi o miasta na Pomorzu Zachodnim. Otóż rzecz dotyczy średniowiecza, w zasadzie od wieku XIII, kiedy istniało Księstwo Pomorskie, a Brandenburgia zaczynała swoją ekspansję na wschód zajmując ziemie nazywane Marchią Zaodrzańską (Terra Transoderana), później Nową Marchią (Neumark). Jeśli spojrzymy na mapę Nowej Marchii to zauważymy, że początkowa ekspansja idzie na wschód i później zakręca na północ w kierunku Bałtyku. Był to celowy zamysł i dalekosiężny plan władców Brandenburgii, aby dojść do Bałtyku i odizolować księstwo Pomorskie, które byłoby wówczas łatwiejsze do zdobycia. Z różnych powodów plan ten nie doczekał się realizacji.
Brandenburscy margrabiowie osadzali rycerzy lennych na zdobytych terenach i lokowali miasta, podobnie postępowali książęta pomorscy. Powstawał w ten sposób system umocnień po obydwu stronach granicy, oparty w mniejszym stopniu na zamkach, w większym zaś na obwarowanych miastach. Szacuje się, że połowa miast pomorskich i nowomarchijskich miała obwarowania, często na początku ziemno-drewniane, później z kamieni i cegły. Sieć warownych miast zaczyna się na terenie dzisiejszych Niemiec na pograniczu księstwa Pomorskiego i Marchii Wkrzańskiej, a kończy na nowomarchijskim Świdwinie i pomorskim Białogardzie. W wielu miejscowościach obwarowania miejskie zachowały się dość dobrze, chociaż są to przede wszystkim mury miejskie, baszty i bramy, ale tylko wewnętrzne. Był taki okres, że bramy miejskie rozbudowywano o bramy zewnętrzne, chronione przez baszty i połączone z bramą główną poprzez „szyję”. W późniejszym okresie bramy zewnętrzne (przednie) i „szyja” utrudniały ruch, więc były rozbierane. Podobnie było z fosami wałami ziemnymi, które likwidowano jako nieprzydatne do celów wojskowych. Wspólna cecha to budowa murów w najbardziej minimalnej wersji i rozbudowa etapami, potem przystosowanie do broni palnej i artylerii, a od XIX wieku stopniowe rozbieranie umocnień.
Jeśli ktoś interesuje się obwarowaniami miejskimi, to warto odwiedzić omówione poniżej miasta. Mury miejskie wyraźnie oddzielają starszą część tych miast od później powstałych nowych osiedli. Niestety zabudowa części tych miast pozostawia wiele do życzenia, bo często są to powojenne blokowiska, jakieś zaniedbane budynki, szopy, budy, garaże. Są jednak zabytki średniowiecznego gotyku, których nie znajdziecie gdzie indziej, zwłaszcza w Chojnie i Stargardzie. Świadczą o znaczeniu i bogactwie tych miast w średniowieczu. Te miasteczka i miasta to nie kolejne polskie Carcassonne, ale doskonale zachowane obwarowania miejskie, które naprawdę warto poznać. Zwłaszcza, że we wszystkich miejscowościach stare miasta i mury miejskie mozna obejść dookoła. A przy okazji mozna zajechać do zamku Joannitów w Swobnicy do kaplicy romańskiej Templariuszy i Joannitów w Rurce i gotyckiej kaplicy Templariuszy w Chwarszczanach oraz zajechać do Cedyni – wszędzie blisko.
Miasta warowne Nowej Marchii
Chojna
Miasto Chojna (Konigkesberge, Königsberg ) lokowano ok. 1240 roku, od 1250 w posiadaniu Brandenburgii, która potwierdziła prawa miejskie w 1271 roku. Istnienie obwarowań ziemno-drewnianych jest w sferze przypuszczeń. Mury miejskie zaczęto budować już pod koniec XIII wieku, używając cegieł na kamiennym cokole. W murach były trzy bramy: Barnkowska (Bernikower Tor), nazywana również Myśliborska, Świecka (Schwedter Tor) oraz Młyńska (Mühlentor) znana od nazwą Czworokolna. Wiadomo również o co najmniej dwóch furtach: obok klasztoru Augustianów i do przystani na Rurzycy. W murach zbudowano w regularnych odstępach prawie 60 baszt, które w początkowym okresie były basztami łupinowymi, otwartymi od strony miasta. Początkowe proste i niewysokie bramy rozbudowano z czasem do formy wieżowej powiększając je o zespoły bramne. Mury podwyższano, a kilka baszt rozbudowano do pełnej formy (w jednej z nich w 1373 roku więziono komtura joannitów z pomorskiej Rurki).
Ostateczny kształt obwarowania Chojny uzyskały w 1525 roku. Było to mur o długości 1955 metrów, 52 baszt łupinowych (czatowni), w większości prostokątnych, sześciu baszt zawieszonych na koronie muru. Potężne bramy rozbudowano o bramy środkowe i przednie połączone szyjami. Przed bramami zbudowano basteje lub rondele, a w murach wybito dodatkowe przejścia. Obwarowania uzupełniały fosy i wały ziemne. Od XVIII wieku umocnienia systematycznie rozbierano, poczynając od niwelacji wałów z przeznaczeniem na ogrody oraz zburzenia przedbrami, które ograniczały ruch.
Do dzisiaj zachowało się ok. 1940 metrów muru, dwie bramy (Świecka i Barnkowska) , 29 baszt łupinowych, 8 baszt pełnych i kilka zawieszonych na murze.
Moryń
Gród w Moryniu istniał już w XII wieku, prawdopodobnie w miejscu późniejszego zamku Stolzenburg (1365 – koniec XIV wieku) na półwyspie nad jeziorem Morzycko. Osada wzmiankowana w 1263 roku w dokumentach księcia pomorskiego Barnima I. W drugiej połowie XIII wieku Moryń (Mohrin) przeszedł pod władanie Marchii Brandenburskiej i w 1306 roku wspominany jest w dokumentach jako civitas, co by świadczyło o tym, że miało już w tym czasie prawa miejskie.
Mury miejskie zaczęto budować na początku XIV wieku, używając przede wszystkim kamieni. Długość murów to 1420 metrów, w murach 40 półbaszt (czatowni) i dwie bramy: Młyńską (Mühlentor), inaczej Chojeńską i Mieszkowicką (Bärwalder Tor) oraz furta Jeziorna w kierunku zamku. Po zniszczeniach w czasie najazdu husytów w 1433 roku mury podwyższono, a bramy rozbudowano do formy szczytowej. W XV wieku zbudowano przedbramia. Od polowy XVIII wieku rozbierano przedbramia, zasypywano fosy i niwelowano wały.
Do dzisiaj zachowało się 1235 metrów muru miejskiego i 31 czatowni (wszystkie prostokątne).
Trzcińsko-Zdrój
Początkowo była to wieś klasztorna cysterek ulokowanych nad jeziorem Klasztornym w pierwszej połowie XIII wieku. Klasztor przeniesiono prawdopodobnie po kilkudziesięciu latach, a w miejscu wsi nad jeziorem Miejskim lokowano miasto (przed 1281 rokiem). Początkowo Trzcińsko-Zdrój (Schönfließ, później z dopiskiem Bad) miało zapewne obwarowania ziemno-drewniane, pod koniec XIII wieku zaczęto budowę murów miejskich z kamieni. Mury miejskie miały 1730 metrów i 51 baszt łupinowych, a także trzy bramy: Myśliborską (Soldiner Tor ), Chojeńską (Königsberger Tor) i Strzeszowską (Stresower Tor). Od strony jeziora w jednej z czatowni była furta Wodna. Mury miejskie uzupełniono obwałowaniami. Pod koniec XV wieku podwyższono bramy miejskie do formy wieżowej i rozbudowano je o przedbramia. Zbudowano również kilka baszt zamkniętych. Pod koniec XIX wieku zniwelowano wały, zburzono bramę Strzeszowską i przedbramia.
Do dzisiaj zachowało się ok. 1590 metrów muru, 27 półbaszt (czatowni), trzy baszty pełne oraz dwie bramy. Zachowany został średniowieczny układ ulic.
Mieszkowice
W 1298 roku Mieszkowice (Berenwalde, Bärwalde) nad jeziorem Mieszkowickim wspominane jest w dokumentach jako civitas, czyli w tym czasie miały już prawa miejskie (prawdopodobnie od 1295 roku). Mury miejskie o długości ok. 1620 metrów zbudowano w pierwszej połowie XIX wieku z kilkudziesięcioma czatowniami, budując 2 bramy: bramę Moryńską (Mohriner Tor) i Boleszkowicką (Fürstenfelder Tor) oraz trzy furty w tym Jeziorna i Rybacką. W XV wieku bramy podwyższono do formy wieżowej i szczytowej, i zbudowano trzy baszty pełne. W XVI wieku zbudowano przedbramia umocnione bastejami i usypano wały.
W XVIII wieku czatownie przebudowywano na mieszkania, w XIX wieku zlikwidowano wały i wyburzono bramy.
Do dzisiaj zachowało się ok. 1500 metrów murów miejskich, 30 czatowni (prostokątnych i kolistych) i pełna baszta Prochowa.
Miasta warowne Księstwa Pomorskiego
Stargard
Osada Stargard istniała już w IX wieku, a rozwinęła się w XII wieku po sprowadzeniu zakonu Joannitów i augustianów. Obwarowania ziemno-drewniane budowano od 1230 roku dla grodu i podgrodzia, jeszcze przed nadaniem praw miejskich magdeburskich w 1243 roku przez księcia Barnima I. Miasto rozkwitało dzięki przywilejom nadanym przez księcia i przynależności do Hanzy. Pod koniec XIV wieku miasto zaczęto otaczać murami obronnymi z cegły i kamienia, początkowo o wysokości 6 metrów, który później podwyższono i dwie bram, później było 4 bramy z przedbramiami. Po modernizacji z XV i ZVI wieku mury miejskie miał 2260 metrów, było 45 czatowni i 9 pełnych baszt o wysokości do 30 metrów, a także 4 bramy miejskie i 2 przejścia w murach. Zbudowano również wały i fosy zasilane z rzeki Iny. W XV-XVII wieku zbudowano również 4 bastiony oraz 3 basteje.
W XIX wieku zasypano fosy i zniwelowano wały i bastiony ziemne, w miejscu wałów powstały planty, rozbierano mury, przedbramia i inne obiekty.
Do dzisiaj zachowało się 1040 metrów murów miejskich, 4 baszty, 3 bramy i 1 basteja oraz kilka obiektów w ruinie. Wały zamieniono na planty, czyli park z ciagiem spacerowym.
Pyrzyce
W XII wieku Pyrzyce były grodem kasztelańskim, a pierwszej połowie powstała osada. W 1263 roku Pyrzyce otrzymały prawa miejskie z rak księcia Barnima I (notabene bardzo aktywnego w lokowaniu miast i rozwijaniu akcji osadniczej). W XIII wieku Pyrzyce rozwijały się intensywnie, zaczęto wówczas budowę murów miejskich uzupełnionych fosą zasilaną z rzeczki Siciny poprzez stawy i śluzy oraz wałami. Jak w innych miastach mury miejskie rozbudowywano w późniejszych wiekach, w XV wieku podwyższono je do 7-9 metrów. Rozbudowywano bramy o przededniami, podwyższano je, rozbudowywano i budowano nowe baszty i czatownie, a w XVI wieku również basteje, bastiony i szańce jako elementy związane z użyciem artylerii.. Ostatecznie obwarowania miejskie miały mur o długości ok. 2000 metrów, dwie bramy z przedmiarami, 44 czatownie oraz 8 czatowni zawieszonych na murze i 6 baszt. Podwójny pierścień fos i wałów miał 2250 metrów. Umocnienia były na tyle silne, że nie zdobyły go wojska husytów, brandenburskie i polskie aż do 1574 roku.
Umocnienia rozbierano w XIX wieku, na wałach urządzono ciąg spacerowy, a po zasypaniu części fos, teren przeznaczono na ogrody. Czatownie przerabiano na mieszkania.
Do dzisiaj zachowało się 5 baszt: Sowia, Prochowa, Lodowa, Pijacka i Mnisza, prawie 2000 metrów murów miejskich, ruiny bramy szczecińskiej, brama Bańska i 30 czatowni. Niestety centrum starego miasta to powojenne blokowisko.
* * *
To tylko najciekawsze miasta warowne na tym terenie, pod względem zachowanych obwarowań miejskich. Jest ich oczywiście więcej, ale nie tak dobrze zachowanych. Częściowo mury miejskie zachowały się w nowomarchijskim Myśliborzu, Lipianach, Barlinku, Choszcznie, Reczu, w pomorskim Gryfinie, Baniach.
Na marginesie:
Jeśli chodzi o mury miejskie to na uwagę zasługuje najważniejsze miasto średniowiecznej ziemi torzymskiej, czyli Ośno Lubuskie z prawami miejskimi od 1347 roku, Były to tereny Ziemi Lubuskiej, sporne, ale od 1258 roku w zasadzie pod władzą margrabiów brandenburskich. Do dzisiaj zachowane mury miejskie o długości 1350 metrów, dwie baszty koliste, trzy prostokątne baszty łupinowe zadaszone, siedem prostokątnych baszt łupinowych bez przykrycia oraz cztery oryginalne furty. Wzdłuż murów wygodna ścieżka spacerowa i opisy obiektów. Co prawda to nie Pomorze Zachodnie, tylko Lubuskie, ale warto.
Drugie miasteczko w lubuskim również leży niedaleko Gorzowa Wielkopolskiego, a są to Strzelce Krajeńskie, które po 1272 roku zostały lokowane jako miasto Friedeberg przez margrabiego brandenburskiego. Mury miejskie z kamienia o długości 1640 metrów i wysokości do 8 metrów ukończono w 1290 roku. Zbudowano dwie bramy: Gorzowska i Młyńską, 37 czatowni (baszt łupinowych) i jedna pełna basztę Więzienną, a także wały ziemne i podwójną fosę. W późniejszym okresie bramy powiększono o szyje i bramy przednie. Do dzisiaj zachowały się mury z czatowniami, w zasadzie na całym obwodzie, brama Młyńska i baszta Więzienna (Czarownic).
