Mieszkowice

Mieszkowice to miasto warowne Nowej Marchii, jedno z wielu umocnionych miasteczek na pograniczu Nowej Marchii i Księstwa Szczecińskiego.

Mieszkowice i okoliczne tereny były zamieszkałe już w neolicie, są również ślady osadnictwa z epoki brązu i wczesnego średniowiecza. Ziemie te zostały podbite przez Mieszka I, później wchodziły w skład księstwa pomorskiego, a czasowo podlegały książętom wielkopolskim. Około połowy XIII wieku ziemie te przejęli margrabiowie brandenburscy, którzy zapoczątkowali akcję osadniczą. Kolonizacja ziemi mieszkowickiej była prowadzona przez osadników niemieckich.

Mieszkowice zostały lokowane na prawie magdeburskim w drugiej połowie XIII wieku, a pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z dokumentów datowanych na 1295 rok. Miasto lokował margrabia Albrecht, prawdopodobnie na „surowym korzeniu”, a więc na niezagospodarowanych terenach. Pozwalało to na wytyczenie dogodnej siatki ulic na planie prostokąta 600×300 metrów. Jest również hipoteza o osadzie istniejącej w tym miejscu do X wieku, oraz o grodzie pomorskim na południowy wschód od miasta.

Mieszkowice rozwijały się, nabywały ziemie i młyny. Pod koniec XIII wieku drewniany kościół został zastąpiony przez granitowy. W początkach XIV wieku Mieszkowice otoczono murami i wałem, a do miasta prowadziły dwie bramy: Moryńska (Chojeńska) i Boleszkowicka (Kostrzyńska).

Istotna dla Mieszkowic była śmierć Waldemara Wielkiego, margrabiego brandenburskiego z dynastii Askańskiej, który zmarł w tym mieście na febrę. Były to czasy niespokojne w regionie, władzę w Brandenburgii przejmowali Wiitelsbachowie. W międzyczasie pojawił się tzw. Fałszywy Waldemar, osobnik podający się za rzekomo zmarłego Waldemara. Zyskał on poparcie wielu miast i możnych oraz biskupów, co doprowadziło do wojny domowej. Mieszkowice trwały przy Wittelsbachach, a po ich wygranej zyskały nowe przywileje, podobnie jak inne miasta wierne Wittelsbachom.

Zahamowanie rozwoju po pożarze Mieszkowic w 1348 roku zostało przezwyciężone dzięki zwolnieniom podatkowym. Kolejny kryzys nastąpił za rządów krzyżackich, kiedy w 1433 roku Nową Marchię najechali husyci. Dalsze losy układały się różnie, ale wojna trzydziestoletnia doprowadziła do spadku populacji miasta do zaledwie 40 osób. Kolejne klęski przyniosła wojna siedmioletnia na początku drugiej połowy XVIII wieku. Po wojnie siedmioletniej rozwijało się rzemiosło, a jeszcze bardziej rolnictwo. Miasto było w posiadaniu ponad 18 tysięcy mórg ziemi. Pewne zahamowanie nastąpiło pod koniec XIX wieku, odpływ ludności był związany z szybszym rozwojem innych regionów Cesarstwa Niemieckiego.

W 1876 roku wybudowano dworzec kolejowy na linii Szczecin-Kostrzyn, już poza murami starego miasta. Mieszkowice zaczęły rozwijać się także poza murami, dlatego rozebrano obie bramy miejskie. Po II wojnie światowej nazwa niemiecka Bärwalde in der Neumark została zamieniona początkowo na barwice, a w 1947 roku na obecne Mieszkowice.

Najcenniejsze zabytki Mieszkowic to teren starego miasta z zachowanym średniowiecznym układem architektonicznym, miejskie obwarowania i kościół Przemienienia Pańskiego z XIV wieku.

Mieszkowice lokowano w miejscu otoczonym podmokłymi terenami i dwoma niewielkimi jeziorami. Początkowo miasto otoczono wałami ziemno-drewnianymi, bez fosy. W pierwszym dwudziestoleciu XIV wieku powstały obwarowania murowane. Miasto otoczono murem, w którym zbudowano dość regularnie szereg baszt łupinowych i czatowni. Zbudowano również dwie bramy: Boleszkowicką (Kostrzyńską) od południa i Moryńską od północy oraz furtę Jeziorną (Żeglarską). Później wybito furtę Rybacką i furtę przy Baszcie Prochowej.

W drugiej połowie XIV wieku mury miejskie Mieszkowic podlegały niewielkim zmianom, natomiast w XV wieku zamurowano przejazd boczny bramy Moryńskiej, a po najeździe husytów w 1433 roku mury podwyższono, nadbudowano również bramy miejskie. Kilka baszt łupinowych przebudowano na baszty zamknięte. Zmiany w obwarowaniach wprowadzano również po wojnie z Pomorzem w 1478 roku, uwzględniając upowszechnianie się broni palnej.

Prawdopodobnie w pierwszej połowie XVI mury miejskie uzupełniono wałem i podwójną fosą, być może w niektórych miejscach te umocnienia były bardziej rozbudowane. Wjazdy do miasta rozbudowano o bramy przednie chronione bastejami i połączone z głównymi bramami szyjami. W ramach rozbudowy brama Moryńska zyskała wieloboczną górna kondygnację.

Pod koniec XVI wieku wartość obwarowań miejskich Mieszkowic była już dużo niższa wobec coraz bardziej skutecznej artylerii oblężniczej. Nowoczesne fortyfikacje miejskie opierano już wówczas o bastiony, których w Mieszkowicach zabrakło. Mimo to w czasie wojny trzydziestoletniej ok. 1631 roku oczyszczono fosy i zreperowano mury miejskie. Nie uchroniło to Mieszkowic przez zniszczeniami wojennymi.

Pod koniec XVIII wieku fosy i wały za murami Mieszkowic zostały zlikwidowane, a w ich miejscu powstały ogrody. Zlikwidowano również przedbramia rozbierając szyje, bramy przednie i basteje. Podobnie jak w innych miastach Nowej Marchii baszty łupinowe adaptowano na mieszkania dla biedniejszych mieszkańców. W drugiej połowie XIX wieku zburzono obydwie bramy, stawiając w ich miejscu ceglane słupy dla zaznaczenia wjazdu do miasta. W murze wybito kilka dodatkowych przejść (furt).

Mury miejskie Mieszkowic liczyły 1620 metrów, z czego do dzisiaj przetrwało ok. 1500 metrów. Budowano je z kamienia, częściowo łamanego oraz z cegieł, dlatego w różnych miejscach mur ma różną konstrukcję. Stosowano również metodę opus emplectum, czyli zewnętrzne warstwy muru były murowane z cegły lub kamieni, a środek wypełniano gruzem zmieszanym z zaprawą wapienną. W murze było 51 obiektów: 2 bramy, baszty pełne, baszty łupinowe i czatownie, które rozmieszczono dość regularnie. Odległość między obiektami nie przekraczała 25 metrów.

Baszty łupinowe budowano jako półokrągłe lub prostokątne wysunięte nieco przed lico muru. Baszty łupinowe prostokątne były wyższe i budowano je w najbardziej newralgicznych miejscach obwarowań. Nie do końca wiadomo ile baszt łupinowych przebudowano na pełne, ale widać je na starych rycinach, podobnie jak niewielkie baszty nadwieszone oparte na koronie muru. Zachowała się tylko jedna przebudowana baszta pełna, czyli Baszta Prochowa (Ceglany Piec).

Mury miejskie Mieszkowic są systematycznie od lat konserwowane, dzięki temu należą do najlepiej zachowanych w Polsce. Układ przestrzenny średniowiecznych Mieszkowic był podobny do innych miast w tym regionie, był to zaokrąglony prostokąt. Podobny układ miało Trzcińsko-Zdrój, przylegające do jeziora i Gorzów Wielkopolski położony nad Wartą. Układ ulic rusztowy, czyli prostokątna siatka ulic z ulicą okrężną (przymurną) wzdłuż murów, po wewnętrznej stronie. W centrum usytuowano rynek, po jego zachodniej stronie został zbudowany kościół parafialny już w XIII wieku. W XIV wieku na rynku zbudowano ratusz, a na jego miejscu w XIX wieku zbudowano nowy. Przy baszcie Prochowej był dziedziniec miejski z obiektami gospodarczymi i pomocniczymi należącymi do miasta.

Poza murami miasta powstały dwa przedmieścia, na których były zabudowania gospodarcze związane z aktywnością miasta w sferze rolnictwa. Już przed 1350 rokiem przed bramą Moryńską zbudowano szpital i kaplicę Św. Ducha.

Innym cennym zabytkiem jest wczesnogotycki kościół pw. Przemienienia Pańskiego z końca XIII wieku, pierwotnie z ciosów granitowych, w XIV wieku przebudowany na ceglany kościół dwunawowy. Północna ściana została rozebrana i dobudowano nawę boczną. Nawę główna podwyższono murem z cegły. Najstarszym zabytkiem jest kropielnica z XIV wieku.

Przy rynku znajduje się ratusz, obecny wygląd po przebudowie z 1805 roku.

Zwiedzając Mieszkowice warto zajrzeć do pobliskich miasteczek ze średniowiecznym rodowodem Nowej Marchii: Chojna, Trzcińsko-Zdrój i Moryń. Wszystkie mają dość dobrze zachowane mury miejskie, podobnie jak miasta po stronie księstwa szczecińskiego: Pyrzyce i Stargard.