Rotunda św. Prokopa w Strzelnie
Rotunda św. Prokopa w Strzelnie jest jedną z najciekawszych budowli romańskich w Polsce, największa romańska świątynia zbudowana na planie koła. Data zbudowania kościoła nie jest pewna – Jan Długosz podaje datę konsekracji kościoła na 1133 rok, co byłoby związane z nazwiskiem fundatora Piotra Włostowica, palatyna Bolesława Krzywoustego. Inne źródła wskazują na koniec XII wieku, a najnowsze badania archeologiczne wskazują na ukończenie budowy kościoła równocześnie z sąsiednim kościołem norbertanek w Strzelnie, przed rokiem 1220. Pierwotnie rotunda w Strzelnie był to kościół pod wezwaniem św. Krzyża.
Kościół został zbudowany głównie z ciosanych kamieni z elementami z piaskowca i z cegły. Nawa główna miała kształt koła, stąd nazwa rotunda. Od wschodu przylegało prostokątne prezbiterium, którego kształt jest unikalny w skali europejskiej dla kościołów romańskich.
Od zachodu do nawy przylegała wieża z wydatną przyporą oraz antresolą (emporą). Z empory mszy słuchali królowie polscy, wg przekazów m.in. Kazimierz Wielki i Władysław Jagiełło. Wieża ma z zewnątrz kształt podkowiasty, więc w zasadzie jest odrębnym budynkiem. Wejście do kościoła było wprost do nawy głównej od południa przez portal z tympanonem fundacyjnym. Wewnątrz rotundy jest prezentowana kopia tympanonu fundacyjnego, ale jej wielkość nie pasuje do wielkości wejścia do kościoła. Przypuszcza się, że ten tympanon był nad wejściem na wieżę. W XV i XVI wieku kościół przebudowano kościół w stylu gotyckim, stosując cegłę jako materiał budowlany. Z cegły wybudowano wieniec murów, przyporę wieży oraz górną część wieży.
Z czasem kościół przestał pełnić funkcje sakralne i po dobudowaniu skrzydła klasztornego został po prostu bardziej rozbudowaną furtą klasztoru norbertanek. W 1779 roku dokonano ponownej konsekracji pod zmienionym wezwaniem św. Prokopa. W czasie wojen napoleońskich kościół sprofanowano, używano jako magazynu. Apsydy od północy rozebrano, dodano prostokątną kondygnację na wieży. W 1892 roku miała miejsce pierwsza konserwacja rotundy św. Prokopa, kiedy to odtworzono północne apsydy i okna w stylu romańskim. W latach 1924-1925 przeprowadzono prace dostosowujące kościół do potrzeb kultu. W czasie II wojny światowej w kościele św. Prokopa urządzono magazyn. W 1945 roku Niemcy podłożyli ładunki wybuchowe i podczas wycofywania się zniszczyli kościół. W czasie odbudowy i konserwacji w latach 1948–1952 przywrócono romański charakter rotundy św. Prokopa.
Pomiędzy kościołem św. Prokopa i kościołem norbertanek jest małe muzeum z bardzo kompetentnym przewodnikiem, pasjonatem regionu. Polecamy rozmowę z nim, bo jego wiedza i pasja jest ogromna.
