Strzelce Krajeńskie
Strzelce Krajeńskie to miasteczko, które powstało w czasach Nowej Marchii, we wczesnym okresie nazywaną Marchią (Ziemią) Zaodrzańską. Zanim lokowano miasto istniał na tym terenie gródek i zameczek myśliwski, a tereny należały albo do Wielkopolski, albo do Pomorza. Ziemie te w Wielkopolsce funkcjonowały w ramach polskiej kasztelanii santockiej. Wcześniej zamieszkiwali tam Pomorzanie z odnotowaną osadą Strelzi.
W 1260 roku doszło do ślubu Konstancji, córki księcia wielkopolskiego Przemysła I z Konradem, synem margrabiego brandenburskiego Johana I. Wesele poprzedzone rokowaniami i staraniem o dyspensę papieską odbyło się w Santoku (Zantoch) pod patronatem księcia Bolesława Pobożnego. Posagiem Konstancji była kasztelania santocka z wyłączeniem zamku i grodu Santok, na południe od Noteci. Konrad zbudował zamek blisko wsi nazywanej wówczas Strzelcze i tam zamieszkał z Konstancją. Zamek ten w 1272 roku spalił brat Konstancji, wówczas książę wielkopolski, a później król Polski Przemysł II. Konrad nie odbudowywał zamku, natomiast na miejscu wsi Strzelcze lokowano i zbudowano silnie ufortyfikowane miasto Vredeberg (Friedeberg – Pokojowa Góra).
Pierwsze zręby miasta Friedeberg (Pokojowa Góra) (Strzelce Krajeńskie) były gotowe już w 1286 roku. Z tego roku pochodzi pierwsza wzmianka o mieście. Miasto na planie koła zajmowało 24 hektary, na środku wytyczono plac miejski z przeznaczeniem na rynek i teren kościelny pod przyszłą świątynię. Wzdłuż murów poprowadzono ulicę okólną, a teren miasta podzielono na kwartały sześcioma krzyżującymi się ulicami. W pierwszej kolejności zbudowano mury obronne i dwie bramy, Gorzowską (Brzozowską) i Młyńską (Drezdenecką, Wschodnią).
Od 1290 roku budowano kościół parafialny i ratusz. Siedziba wójtostwa była poza murami, tuż za bramą Młyńską. Budowano również obiekty miejskie oraz domy mieszkalne, początkowo drewniane, kryte strzechą z trzcin. W 1290 roku augustianie eremici we wschodniej części miasta niedaleko bramy Młyńskiej przy miejskim murze zbudowali klasztor i własną kaplicę (podobnie jak w Chojnie, zgodnie ze zwyczajem augustianów).
Data budowy klasztoru augustianów wskazuje na to, że mury miejskie zbudowano dość szybko, bo w 18 lat (1272-1290). Mury obronne Strzelec miały 1700 metrów długości, wysokość 8-9 metrów, a zbudowano je z polnych kamieni i głazów narzutowych. W ciągu murów zbudowano dwie bramy miejskie i 38 baszt łupinowych 3-4 kondygnacyjnych, przykrytych daszkiem. Baszty łupinowe (czatownie) rozmieszczono nieregularnie, ich wymiary (szerokość, głębokość). Komunikacja między basztami mogła odbywać się po ulicy Podmurnej (Przymurnej) albo po pomoście drewnianym (ganku) biegnącym wzdłuż murów, poniżej korony. Całość uzupełniały machikuły i krenelaże oraz wały ziemne i fosa wokół murów. Lokalizacja Strzelec miała walory obronne, bo z jednej strony było jezioro, a od wschodniej strony tereny podmokłe i bagienne.
Pierwsze bramy miejskie były również z kamieni, chociaż ich wygląd nie jest znany. W XV wieku obydwie bramy przebudowano i rozbudowano o przedbramia z szyjami, wyposażono w opuszczane „brony” i liczne otwory strzelnicze, a więc były to budowle silnie ufortyfikowane. W przypadku bramy Młyńskiej mieliśmy do czynienia z przedbramiem w formie Barbakanu. Do dzisiaj zachował się Brama Młyńska, brama Gorzowska została rozebrana w 1866 roku.
W XIV wieku po północno zachodniej stronie została zbudowana Baszta Więzienna (Baszta Czarownic), chroniąca istniejącej do dzisiaj furty. Nazwa baszty pochodzi od jej przeznaczenia – była miejskim więzieniem, w którym przetrzymywano również kobiety posądzone o czary. Jest to jedyna baszta pełna w systemie miejskich umocnień Strzelec (Friedebergu).
Na owe czasy Strzelce były silną warownią. Prosty układ ulic i kształt miasta (w praktyce koło) pozwalał na szybkie przemieszczanie posiłków na zagrożone fragmenty murów miejskich. Wysoka wieża kościoła (ok. 30 metrów) była doskonałym punktem obserwacji dookólnej. Miasto Friedeberg (Strzelce) oparło się najazdowi Władysława Łokietka w czasie jego najazdu na Brandenburgię w 1326 roku, jedynie najazd połączonych sił husytów i wojsk polskich Piotra Szafrańca (właściciel zamku Pieskowa Skała) w 1433 roku doprowadził do spalenia i zniszczenia miasta oraz rzezi mieszkańców. Po dwóch dniach oblężenia najeźdźcy podkopali się pod murami i dostali się do miasta. Kolejne zniszczenia, może nawet większe to wojna trzydziestoletnia.
Po odbudowie miasto zyskiwało na znaczeniu w Nowej Marchii. Początkowo do Strzelec należały jedynie Górki Noteckie, ale z czasem własność ziemska miasta poszerzała się o kolejne wsie. Klęski wojny trzydziestoletniej nie zmniejszyły stanu posiadania miasta, w XVIII wieku przeprowadzono kolonizację łęgów nadwarciańskich należących do miasta (z pomocą państwa pruskiego) i powstało kilka nowych wsi. W szczytowym okresie w drugiej połowie XIX wieku stan posiadania miasta to ponad 5000 hektarów. Do miasta należał wsie Żółwin, Górecko, Stara Łącznica, Brzezinka, Górczyna, Nowa Łącznica, Przysieka, Zwierzyn, Zagaje, Rzekcin,Wełmin, Zwierzyn, Zwierzyński Młyn, Zagaje, Golczewice, Czyżewo, liczne młyny, folwarki, m.in. Sidłów i Piastowo. Dochody miasta pochodziły również działalności kupieckiej i rzemieślniczej, później manufaktur.
Co warto zobaczyć w Strzelach Krajeńskich?
Zacznijmy od tego, że Strzelce Krajeńskie mają własną miejską aplikację – audio-przewodnik do pobrania z Google Play. Bardzo wygodny audio-przewodnik pokieruje nas na wycieczkę zaczynając od zegara słonecznego nieopodal punktu informacji turystycznej w centrum miasta. Ciekawostka dotyczące zegara słonecznego – wykonano go z piaskowca ze zniszczonego w 1945 roku pomnika cesarza niemieckiego Wilhelma I. Strzała wskazująca godziny to oryginalny fragment starego ogrodzenia.
Pierwszym etapem wycieczki jest strzelecki rynek i charakterystyczny neorenesansowy budynek sądu rejonowego, dawniej ratusz miejski z drugiej połowy XIX wieku. Zwraca uwagę kuty masz flagowy z uchwytem w kształcie smoka.
Dalej wycieczka prowadzi obok kościoła Najświętszej Marii Panny i fontanny przy niej oraz mniej widocznej kamiennej studni, jednej z wielu w dawnych Strzelcach. Kościół jest orientowany – wieża od zachodu, ołtarz od wschodu. Obok do XVIII wieku był cmentarz. Kościół zbudowany jest w stylu gotyckim, z cegieł, ale z wykorzystaniem kamieni. Budowla w formie bazyliki z wyższą nawą główną i niższymi nawami bocznymi. Jeśli się uda, warto zwiedzić wnętrze kościoła.
Idziemy w kierunku Baszty Czarownic, obok domu rodzinnego znanego mieszkańca Strzelec, Ludwika Nostera (1859 – 1910), artysty malarza, nadwornego malarza cesarza Niemiec. Baszta Czarownic (Prochowa, Więzienna), to jedyna baszta pełna, na dole jest kamienna, bo przebudowano ją z baszty łupinowej. Tu znajdujemy pierwszą figurkę czarownicy na miotle.
Spacer prowadzi nas poza mury miejskie, aplikacja snuje opowieść o kobietach – czarownicach spiskujących z diabłem. W dawnych czasach o czary oskarżano nie tylko zielarki, czy akuszerki, ale również żony szacownych obywateli miasta, a śledztwo z torturami prawie nigdy nie kończyło się dobrze, głównie spaleniem na stosie. W Strzelcach nasilenie procesów rozpoczęło się w w 1550. Doszło do tego, że o czary oskarżono burmistrza, jego żonę oraz pastora. W sumie kilkudziesięciu mieszkańców miasta było oskarżonych o czary i wielu z nich straciło życie.
Idąc dalej przechodzimy obok ciekawych budynków szachulcowych, siedziby bractwa kurkowego, w kierunku przesmyku między jeziorami, który zdecydował o lokalizacji miasta i dochodzimy do murów miejskich i bramy Młyńskiej. Zwróćmy uwagę na ustęp wystający poza obręb murów.
Spacer wzdłuż murów ulicą Przymurną to okazja do wspomnień o starej karczmie, odkrytych śladach klasztoru augustianów, którzy zginęli z rąk husytów w 1433 roku. Kamienny mur z polnych głazów ma u podstawy ok. 1,5 metra i układany był dobrze widocznymi warstwami. To również okazja do dokładnego obejrzenia baszt łupinowych. Przy wybitym przejściu w ciągu ulicy Targowej stoją dwa słupy z ciekawymi herbami Strzelec.
Wzdłuż murów docieramy do nieistniejącej bramy Gorzowskiej. W pierwszej połowie XVIII wieku zasypano fosy i wyrównano wały. Zwraca uwagę miejscami częściowo rozebrany mur miejski. Widać też ślady zagospodarowania baszt łupinowych przez biedniejszych mieszkańców miasta jako mieszkania.
W miejscu rozebranej bramy Gorzowskiej postawiono obelisk Merkelina, mnicha augustiańskiego z XIV wieku wybitnego teologa związanego z klasztorem strzeleckich augustianów.
No i na koniec warto wspomnieć o bardzo malowniczych strzeleckich muralach oraz o figurkach strzeleckich czarownic, których kilka spotkamy w czasie spaceru.
Strzelce Krajeńskie leżą na trasie nr 22, więc będąc przejazdem warto zatrzymać się na godzinę, żeby obejrzeć średniowieczne umocnienia, zwłaszcza, że droga prowadzi wprost przez stare miasto.
