Trzcińsko-Zdrój
Trzcińsko-Zdrój to niewielkie miasto na Pomorzu Zachodnim, z doskonale zachowanym układem miejskim z XIII wieku wraz z murami miejskimi.
Polskie Carcassonne to określenie, które przypisuje się do kilku polskich miejscowości z zachowanymi murami obronnymi i średniowiecznym rozplanowaniem miasta. Nazywane są tak Byczyna (opolskie), Chełmno (kujawsko-pomorskie), Lwówek Śląski, Paczków, Szydłów. Tymczasem na Pomorzu Zachodnim jest wiele małych miast, które zachowały dość dobrze mury miejskie z basztami i bramami oraz średniowieczne rozplanowanie. Są to miasta (lub obecnie wsie), które leżały niegdyś na pograniczu Księstwa Pomorskiego (Szczecińskiego) i Nowej Marchii.
Po obydwu stronach granicy obwarowane miasta tworzyły systemy obronne, zastępując zamki, których na tych terenach po stronie nowomarchijskiej budowano raczej niewiele. Zamek Joannitów w Swobnicy i obronne dwory w Chwarszczanach i Rurce to raczej wyjątki. Wspomina się o kilku zamkach w Nowej Marchii, ale raczej w kategorii przypuszczeń, bo trudno nawet je zlokalizować. Jedyna pewna lokalizacja to zamek w Moryniu, niepewne to zamek wójta w Chojnie. Jednym z takich umocnionych średniowiecznych miast jest nowomarchijskie Trzcińsko-Zdrój, które nadal jest miastem, chociaż chyba jednym z mniejszych w Polsce.
Początki Trzcińska-Zdroju to osada rybacka Słowian pomorskich podlegająca władzy kasztelana z Cedyni, połozona na wschód od jeziora Trzygłowskiego (Miejskiego) i na południe od rzeki Rurzycy. Wieś była wspominana w dokumentach z wizytacji biskupa kamieńskiego w komandorii zakonu Templariuszy w Rurce w 1248 roku. Około połowy XIII wieku Trzcińsko należało już do Nowej Marchii. Rodzina Werbenów przybyła do Trzcińska w drugiej połowie XIII wieku wystarała się o liczne przywileje, w tym także o nadanie praw miejskich na prawie magdeburskim. Prawa targowe Trzcińsko otrzymało w 1281 roku, więc miastem musiało zostać wcześniej. W tym czasie zbudowano dom kupiecki, który pełnił później funkcje ratusza i kościół. Ratusz, chociaż przebudowywany w późniejszych wiekach, jest jednym z najstarszych i najlepiej zachowanych zabytków tego rodzaju w Polsce.
Trzcińsko rozwijało się dość intensywnie, leżało na szlaku łączącym główne miasta Nowej Marchii, czyli Chojnę i Myślibórz. Być może był to przyczynek do tego, że Trzcińsko nie rozwinęło się w większy ośrodek, a być może jest to skutek kilkakrotnego zniszczenia miasta w wojnach. Miasto zostało zniszczone po raz pierwszy w 1433 roku przez husytów, którzy najechali Nową Marchię, należącą wówczas do Państwa Krzyżackiego. Kolejne zniszczenia nastąpiły po najeździe książąt pomorskich w 1468 roku (Nowa Marchia pod władaniem Margrabiów Brandenburskich). Po odbudowie miasta przystąpiono wówczas do rozbudowy umocnień miejskich w tym bram. W czasie wojny trzydziestoletniej Trzcińsko było grabione i niszczone kilkakrotnie przez wojska szwedzki i cesarskie, a w 1634 roku wojska Wallensteina, który do końca 1633 roku był w służbie cesarza.
Trzcińsko lokowano na planie trapezu o powierzchni 18 ha, z centralnie położonym rynkiem i kościołem oraz regularna siatka ulic. Pierwotnie miasto położone nad jeziorem otoczono umocnieniami ziemno-drewnianym, z wałami i prawdopodobnie fosą, a pod koniec XIII wieku rozpoczęto w ich miejscu budowę murów obronnych o długości ok. 1700 metrów.
Bramy miejskie w Trzcińsku:
Brama Myśliborska, wcześniej Kamienna (południowa), zbudowana na początku XIV wieku nadbudowana w XV wieku dwukrotnie i rozbudowana o nieistniejąca dzisiaj bramę przednią i szyję.
Brama Chojeńska, także Rosnowska (zachodnia), zbudowana na początku XIV wieku i nadbudowana w XV oraz rozbudowana o przedbramie (dzisiaj nieistniejące)
Brama Strzeszowska (północna), zbudowana w XIV wieku, rozbudowana w XV wieku. Najbardziej okazała brama, rozebrana w 1870 roku.
W murze rozmieszczono regularnie 51 otwartych baszt (baszty łupinowe, z czego 80% było basztami prostokątnych, pozostałe półkoliste. W jednej z baszt od strony jeziora umieszczono furtę Wodną (Łaziebną). Oprócz murów wykonywano również ziemne wały i umocnienia polowe. Mury miejskie o grubości 0,8-1,2 metra i wysokości 6-9 metrów zbudowano z kamieni (głazów narzutowych). Mury miejskie w wiekszości budowano metodą „opus emplectum”, czyli z kamienne lico i wypełnienie z gruzu kamiennego z wapnem. Przebudowywano je w pod koniec XIV wieku, na początku XV wieku, a duża rozbudowa miała miejsce pod koniec XV wieku. Zbudowano wówczas kilka baszt zamkniętych, bramy miejskie podwyższono do formy wieżowej i dobudowano przedbramia.
Baszty pełne w Trzcińsku:
Baszta Prochowa – zbudowana w końcu XV wieku poprzez zamknięcie półkolistej baszty łupinowej z początku XIV wieku.
Baszta Bociania – gotycka baszta z końca XV wieku po przebudowie półbaszty prostokątnej z początku XIV wieku. Nazwa pochodzi z XIX od bocianiego gniazda na szczycie ostrosłupa ceglanego wieńczącego basztę.
Baszta Zachodnia (Lodowa) – powstała podobnie jak poprzednie, zawaliła się w 1984 roku, odbudowana w 2011.
Charakterystyczne dla baszt pełnych i bram miejskich jest to, że dolne, wcześniejsze partie budowano z kamieni, późniejsze z końca XV wieku z cegieł. Wszystkie budowle zwieńczone są ceglanym stożkiem lub ostrosłupem.
Umocnienia miejskie konserwowano do końca XVIII wieku. Pod koniec XIX wieku umocnienia częściowo rozebrano – zburzono bramę Strzeszowską, przedbramia oraz wały. W ciągu obecnej ulicy Sienkiewicza w murze północnym wybito bramę Nową z dwiema kamiennymi wieżyczkami. W murach wykonano kilkanaście furt dla poprawy komunikacji. Do dzisiaj zachowały się dwie bramy (Myśliborska i Chojeńska), dwie baszty okrągłe (Prochowa i Zachodnia), jedna prostokątna baszta Bociania oraz 25 półbaszt (baszt łupinowych). Zachowało się również 1564 metry murów miejskich, czyli ponad 90%.
Pod murami po zewnętrznej stronie można znaleźć przykłady różnych głazów wraz z opisem i miejscem pochodzenia. Jest to Szlak Geologiczny „Wokół murów obronnych”. Zresztą mury obronne Trzcińska-Zdroju najlepiej oglądać z zewnatrz, korzystając z chodnika po zachodniej stronie i wygodnej ścieżki od strony jeziora Miejskiego. W średniowieczu były ulice wewnątrz pod murami miasta dla lepszej komunikacji w razie potrzeby obrony miasta. W późniejszych wiekach ulice zlikwidowano i przeznaczono pod zabudowę.
Zabytkowy ratusz w Trzcińsku Zdroju to dom kupiecki z XIII wieku przebudowany w XIV wieku na siedzibę władz. Od wschodniej strony przylegała do niego hala targowa. Na przełomie XV i XVI wieku budynki połączono, nadbudowano kondygnację i w tym kształcie po wielu zniszczeniach i odbudowach przetrwał do dzisiaj.
Kościół Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Trzcińsku-Zdroju zbudowano w XIII wieku z granitowych ciosanych kamieni. Pierwotnie jednonawowy, w XV wieku przebudowany na kościół halowy z trzema nawami. W XIX wieku nadbudowano wieżę, rozbudowano kruchtę i prezbiterium.
Czas na wyjaśnienie drugiego człona nazwy – „Zdrój”. Pod koniec XIX wieku w pobliżu Trzcińska miejscowy lekarz dr Boding odkrył pokłady torfu borowinowego z wysoką zawartością siarki i żelaza. Z jego inicjatywy na półwyspie jeziora Miejskiego w 1900 roku zbudowano uzdrowisko, które przyciągało kuracjuszy. Miasto uzyskało oficjalny status uzdrowiska („Bad”)i dość szybko zmieniło się, korzystając gospodarczo. Po II wojnie światowej i kilku latach nieudanej kontynuacji działalności uzdrowiskowej w pomieszczeniach uzdrowiska zorganizowano DPS.
Trzcińsko-Zdrój zostało w niewielkim stopniu zniszczone w czasie II wojny światowej, dlatego w obrębie murów miejskich nie spotkamy tzw. bloków”, a tylko stare budynki zazwyczaj z początku XX wieku, ale również końca XIX. To doskonałe miejsce na całodzienny pobyt, a trzeba przyznać, że miejsc do spacerów nie zabraknie.
Jeszcze jedno – z Trzcińska-Zdroju do Siekierek nad granicą zachodnią jest droga rowerowa poprowadzona w większości starym szlakiem kolejowym. A nie jest to jedyna droga rowerowa w tamtej okolicy.
