Zamek krzyżacki w Działdowie

Działdowo

Działdowo to miasto założone przez Krzyżaków, położone w Prusach Górnych, dawniej były to tereny należące do pruskiego plemienia Sasinów. Ziemie Sasinów graniczyły z Mazowszem, a to prowadziło do ciągłych wojen. Sasinowie napadali na Mazowsze, a książęta mazowieccy bronili się aktywnie, próbując podbić Sasinów. Wyniszczające wojny doprowadziły do wyludnienia ziem Sasinów, które pod koniec XIII wieku zajęli Krzyżacy.

Zamek w Działdowie

Pierwsza warownia krzyżacka była drewniana, zbudowano ją na miejscu dawnego grodu Sasinów. Taki był schemat postępowania Krzyżaków na podbitych ziemiach. Murowane zamki wymagały wieloletnich przygotowań i pieniędzy, które można było uzyskać z zagospodarowanego terenu. Na pierwszym miejscu stało więc osadnictwo, a warownia była tymczasowa, chociaż niezbędna. Akcja kolonizacyjna oraz ostateczne uregulowanie granicy z Mazowszem w 1343 roku przyniosły rozwój gospodarczy regionu. Przyszedł czas na zmiany.

Działdowo otrzymało prawa miejskie w 1344 roku, w tym samym roku rozpoczęto również budowę zamku murowanego z cegieł. Zamek na wzgórzu w dolinie Działdówki był otoczony fosą zasilaną ze spiętrzonej rzeki. Był to typowy zamek krzyżacki typu kasztelowego budowany na planie zbliżonym do kwadratu, z kilkoma skrzydłami otaczającymi wewnętrzny dziedziniec. Największe było skrzydło południowo-wschodnie, tzw. Duży Dom, które zbudowano w pierwszym etapie, a dziedziniec zamknięto murem kurtynowym, niekoniecznie murowanym. Parter głównego budynku to pomieszczenia gospodarcze i pomocnicze oraz mieszkanie dla prokuratora, na piętrze refektarz i kaplica oraz pomieszczenie administracyjne. Od strony dziedzińca był drewniany krużganek komunikacyjny. W tej formie, czyli z jednym skrzydłem zamek w Działdowie przetrwał do najazdu Kiejstuta w 1376 roku.

Po najeździe Kiejstuta zamek w Działdowie wzmocniono. Przy bramie w północno-wschodnim narożniku zbudowano wieżę o wysokości 14 metrów, wystającą nieco poza obręb murów. Przez fosę prowadził most na słupach murowanych z cegły. Na zewnątrz murów usypano płaski pas, który otoczono palisadą i kolejnym murem. Powstało w ten sposób coś w rodzaju parchamu, pasu między murami dość często stosowanego w państwie krzyżackim. Po 1383 roku zamek stał się siedzibą wójta. Dobudowano skrzydło północno-wschodnie z dużą kuchnią, browarem, piekarnią i spiżarnią na parterze, oraz kilkoma pomieszczeniami na piętrze. Powstało również skrzydło południowo-zachodnie z pomieszczeniami dla załogi zamku. Przed wojną zakonu z Polską i Litwą 1409-1410 roku zamek w Działdowie kolejny raz rozbudowano, dobudowując na skrzydłach jedną kondygnację na magazyn, wybrukowano również dziedziniec.

W czasie wojen polsko-krzyżackich zamek w Działdowie był zdobywany przez wojska polskie w 1410, 1414 i 1422 roku. W czasie wojny trzynastoletniej zamek kilkakrotnie przechodził z rąk do rąk, ostatecznie w 1466 roku został w granicach Prus Zakonnych. W czasie ostatniej wojny z zakonem rozpoczętej w 1519 roku zamek był również dobywany przez wojsko polskie, a po Hołdzie Pruskim wszedł w skład Prus Książęcych. Po objęciu zamku przez starostę książęcego zamek był modernizowany kilkakrotnie, głównie w formie zmiany przeznaczenia komnat i budowy niewielkich pomieszczeń. Po 1636 roku kolejny dzierżawca zamku rzadko w nim przebywał, a zamek powoli niszczał. Sytuacji nie zmienił fakt rezydowania w zamku Karola X Gustawa, króla szwedzkiego w czasie potopu szwedzkiego zimą 1655/1656 roku. W drugiej połowie XVII wieku zamek nadal tracił walory obronne, ucierpiał również w wojnie ze Szwecją w 1703 roku. Po tej wojnie część sal i kaplicę przekazano gminie reformowanej i to poprawiło nieco sytuację zamku.

Po 1771 roku dzierżawcy starostwa wyprowadzili się na stałe z zamku, a zamkowe pomieszczenia okazjonalnie wynajmowano. Prowadziło to wprost do powolnej dewastacji zamku, przyspieszonej w czasie wojen napoleońskich. W 1823 roku zawaliło się sklepienie na parterze Dużego Domu, a obydwa boczne skrzydła rozebrano w połowie XIX wieku. W 1868 roku spłonął dach, który odbudowano dopiero w latach 1910-1911. Od 1915 roku w kaplicy zamkowej odbywały się nabożeństwa, powiększono ją poprzez przebicie przejścia do refektarza. W okresie międzywojennym Działdowo było w granicach II Rzeczypospolitej. W czasie II wojny światowej Niemcy przeprowadzili pewne prace na zamku, głównie rozbiórkowe i porządkowe. W styczniu 1945 roku, po sowieckim ostrzale artyleryjskim zawaliła się ściana Domu Dużego od strony dziedzińca.

W 2018 roku dokonano generalnego remontu Domu Dużego, w którym urządzono Muzem Pogranicza w Działdowie. Niestety wcześniejsze działania nie były tak udane, ponieważ skrzydło południowo-zachodnie i wieżę odbudowano w nowoczesnej formie, nie przystającej do historycznej formy Domu Dużego. W nowych budynkach mieści się Urząd Miasta.