Zamek w Kożuchowie

Kożuchów

Kożuchów, z racji dobrego położenia na skrzyżowaniu szlaków handlowych, jest jednym ze starszych miast średniowiecznego Śląska. W połowie IX wieku „Geograf Bawarski” wymienia gród w Kożuchowie jako jeden z 20 grodów plemienia Dziadoszan. Osada rozwijająca się przy grodzie prawdopodobnie już w 1125 roku miała własny kościół ufundowany prawdopodobnie przez Bolesława Krzywoustego. Pierwsze pisemne wzmianki o Kożuchowie (Cosuchov) pochodzą z 1273 roku z dokumentów księcia głogowskiego Konrada I. Kożuchów był już wówczas miastem z nadanymi prawami, siedzibą kasztelanii. Pełne prawa miejskie miasto otrzymało z rąk księcia Henryka III, lokowanie na prawie magdeburskim nastąpiło w pierwszej połowie XIII wieku. Spowodowało to napływ kolonistów z terenów niemieckich i rozwój rzemiosła oraz handlu. Miasto bogaciło się, a w połowie XV wieku otrzymało przywilej bicia własnej monety. Z czasem wpływ żywiołu niemieckiego wpłyną na zmianę nazwy Kożuchowa na Freyburg.

Zamek w Kożuchowie

Zamek w Kożuchowie zbudowano prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego grodu. Wobec budowy kamiennych murów miejskich już od końca XIII wieku zachodziła konieczność rozebrania ziemno-drewnianych umocnień grodu i budowy zamku murowanego. Budowę zamku prowadzono przez cały XIV wiek i oficjalnie ukończoną ją w 1415 roku, a później zamek w Kożuchowie kilkakrotnie przebudowywano. Historycy wyróżniają aż 5 faz budowy zamku. Pierwotnie był to zamek gotycki otoczony kamiennym murem kurtynowym o szerokości ponad 2,5 metra i wysokości do 11 metrów. W ramach założenia zbudowano budynek mieszkalny, wieżę ostatecznej obrony (stołp), kaplicę i zabudowania gospodarcze przytulone do muru. Początkowo brama zamkowa była drewniana, dopiero pod koniec XV wieku powstał budynek bramny z opuszczaną broną. Od strony miasta była szeroka na 20 metrów fosa, a dojazd do zamku prowadził przez drewniany most ze zwodzonym przęsłem. Ponadto istniał zewnętrzny wał otoczony ostrokołem. Mury zamkowe połączono z murami miejskimi w jeden system obronny, a do obrony zamku wykorzystano fosę, którą otoczony był gród.

W ramach modernizacji zamku pod koniec XV wieku zbudowano nowe mury wokół zamku, w narożnikach murów zbudowano basteje, który umożliwiały obronę zamku z użyciem broni palnej (armat). Prawdopodobnie w tym samym czasie zbudowano zachodnie skrzydło z kaplicą i wkomponowano w niego wieżę. W XVI wieku zamek nie był już własnością książąt głogowskich, tylko siedzibą rycerską, przejściowo na przełomie XV i XVI wieku należał do polskich królów. Nowi właściciele zbudowali kamienny most zamiast drewnianego, przebudowali bramę na renesansowy wystrój. Kaplica zmieniła charakter na luterański. Wieżę podwyższono o ośmioboczna nadbudówkę z otworami strzelniczymi. Z kolei mury obwodowe obniżono i przystosowano je do użycia broni strzeleckiej.

W XVII wieku do zamku wprowadził się zakon karmelitów, który zaadaptował zamek po pożarze na klasztor. Do muru kurtynowego dobudowano nowe mieszkalne skrzydło północne. Skrzydło wschodnie przedłużono i połączono z budynkiem bramnym, chociaż istnieje pogląd, że wykonano to wcześniej, pod koniec XVI wieku. W ten sposób powstał stosunkowo niewielki wewnętrzny dziedziniec z podcieniami od północy i południa.

W XVIII wieku karmelici zbudowali dużą kaplicę dobudowaną do południowo-zachodniego narożnika zamku, przesuwając jednocześnie wjazd w kierunku zachodnim. Mury obwodowe zostały rozebrane, zmieniono również układ wewnętrzny pomieszczeń. Podsumowując przebudowy dokonane przez karmelitów najbardziej mieniły obronny charakter zamku.

W XIX wieku na zamku kożuchowskim wojsko pruskie urządziło zbrojownię, ale zmiany wewnątrz były niewielkie. Zbudowano jedynie nowy wjazd. Po koniec XIX wieku zamek był posiadaniu gminy luterańskiej, która przebudowała jedynie kaplicę i rozebrała mury zewnętrzne. Na tym zmiany na zamku zakończyły się. W czasie II wojny światowej zamek nie został zniszczony, po remoncie w latach 80-tych na zamku urządzono centrum kultury. Zamek można zwiedzać.

Mury miejskie Kożuchowa

Mury miejskie Kożuchowa są jednymi z lepiej zachowanych na historycznym Śląsku. Budowę miejskich obwarowań rozpoczęto prawdopodobnie w XIII wieku budując najpierw wały ziemne z drewnianymi ostrokołami. Kamienne mury zaczęto budować prawdopodobnie na przełomie XIII/XIV wieku, stopniowo niwelując wały i wznosząc kamienne mury z ceglanymi przedpiersiami. Mury miały wysokość do 8-10 metrów i grubość u podstawy do 2 metrów. Od wewnątrz były ganki i pomosty dla ochrony obrońców. W murach zbudowano szereg czatowni w formie baszt skorupowych i kilka baszt pełnych. Do miasta prowadziły trzy bramy: Głogowska, Żagańska i Krośnieńska, a od XV wieku również czwarta brama Szprotawska. Wokół murów była fosa, przez którą przerzucono drewniane mosty. Można uznać, że do końca XIV wieku zakończono budowę murów obronnych w podstawowej formie.

W czasie wojen husyckich okazało się, że obwarowania miejskie Kożuchowa są niewystarczające. Husyci dysponowali armatami i z powodzeniem używali ich do zdobywania śląskich miast w pierwszej połowie XV wieku. To była przyczyna pierwszej poważnej modernizacji murów obronnych Kożuchowa. Do końca XV wieku zbudowano drugi pierścień murów w odległości ok. 17 metrów od pierwszego, z wyjątkiem północno-wschodniej części miasta z uwagi na rozległe tereny bagienne stanowiące naturalną ochronę. Z powodu budowy konieczne było zasypanie starej fosy, więc za drugim murem wykopano nową szerszą fosę. Fosa była zasilana strumieniem po zachodniej stronie miasta i źródłami od wschodu. Za fosą zbudowano wał ziemny o wysokości 5-6 metrów, korzystając z ziemi z wykopów pod fosę. Przebudowano również baszty, bramy miejskie i zbudowano 8 jedno- lub dwukondygnacyjne basteji do strzelania z armat. Modernizację miejskich umocnień Kożuchowa kontynuowano również w XVI wieku.

Wiek XVII, a zwłaszcza wojna trzydziestoletnia, negatywnie zweryfikowała umocnienia miejskie Kożuchowa (i wielu innych miast). Technika wojskowa na tyle się rozwinęła, że stare średniowieczne obwarowania nie były w stanie obronić miasta przed najeźdźcami. Po wojnie trzydziestoletniej zaniechano więc konserwacji murów miejskich. Po pożarze z 1764 roku, cegły z miejskich murów były używane do odbudowy miasta. Mury stopniowo rozbierano. Po wojnach napoleońskich fosy częściowo zasypano, zlikwidowano mosty na rzecz przejazdów ziemnych, baszty obniżono, a bramy miejskie rozebrano. Przy murach miejskich powstawały nowe budynki, których tylną ścianę stanowił właśnie mur. W tym okresie murów miejskich nie rozbierano, ponieważ były zbudowane z kamienia (tylko górna część była z cegieł), którego już nie stosowano szerzej w budownictwie miejskim. To ocaliło mury miejskie przed całkowitym zniszczeniem. Większość bastei i baszt zachowała się do wysokości murów. Baszta w pobliżu Bramy Krośnieńskiej zachowała się w całości, a baszta obok Bramy Żagańskiej istnieje bez ostatniej kondygnacji.

Baszty (ok. 12) w murach miejskich Kożuchowa były zbudowane z kamieni, miały 3-5 kondygnacji, w tym jedną podziemną, patrząc od strony miasta. Były to proste budowle z komunikacją między piętrami za pomocą drabin. Baszty przebudowywano w czasie późniejszych prac modernizacyjnych w XV i XVI wieku, nakrywając je daszkami, dodając funkcje mieszkalne i przystosowując je do użycia palnej broni strzeleckiej. Przed basztami zbudowano basteje do ustawienia armat.

Bramy miejskie w liczbie 3, w późniejszym okresie 4, pierwotnie były drewniane. Z czasem przebudowano je na murowane z cegieł i kamieni dodając piętro dla straży miejskiej i podziemia. Bramy wyposażono w brony oraz prawdopodobnie w urządzenia do opuszczania i podnoszenia mostu zwodzonego. W czasie budowy drugiego rzędu murów zbudowano przedbramia, które połączone były z właściwą bramą poprzez szyję, czyli dwa rzędy murów. W murach szyi były otwory strzelnicze do prowadzenia ognia wzdłuż fosy. Najbardziej rozbudowana była Brama Krośnieńska, gdzie w czasie budowy drugiego rzędu murów zbudowano olbrzymią trzykondygnacyjną basteję, następnie podwyższoną o jedną kondygnację i zadaszoną. W bastei zainstalowano dodatkowa bramę z pomostem. Dzisiaj jest to najlepiej zachowana basteja nazywana Basztą Krośnieńską lub Basztą Bramy Krośnieńskiej.

Co warto zobaczyć w Kożuchowie?

Kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Gromnicznej (Oczyszczenia NMP) zbudowany w XIII wieku jako prosta jednonawowa świątynia. Kilkukrotnie przebudowywany kościół jest obecnie trzynawowy, z gotycką bryłą, barokową wieżą oraz renesansowym wnętrzem (w większości).

Kościół Ducha Świętego w Kożuchowie – skromny kościół z XIII wieku przy szpitalu na przedmieściu żagańskim.

Wieża kościoła ewangelickiego, jednego z sześciu „kościołów łaski” zbudowanego poza murami miasta w latach 1709-1710, w tym okresie bez wieży, którą dobudowano w 1826 roku. Pierwotnie budynek szachulcowy, w połowie XIX wieku przebudowany na murowany. Po wojnie użytkowali go ewangelicy, po 1950 roku prawosławni, od 1962 roku magazyn zbożowy, w 1968 roku rozebrany, została tylko wieża.

Ratusz, pierwotnie drewniany z XIV wieku, po pożarze zbudowano w 1489 roku późnogotycki ratusz, który wielokrotnie przebudowywano, ostatnio w XIX wieku w stylu neoklasycystycznym. Po zniszczeniach II wojny światowej odbudowany w stylu współczesnym z wykorzystaniem neoklasycystycznej ściany wschodniej i północnej ściany gotyckiej oraz wieży.

Relikty pałacu XVIII wieku, spalonego przez żołnierzy sowieckich w 1945 roku, warto zajrzeć głównie ze względu na sąsiedztwo parku.

Warto również zajrzeć do lapidarium na starym cmentarzu ewangelickim, a także po prostu pospacerować po starej części miasta i wokół niej. Szczególnie spacer wokół starego miasta pozwoli docenić piękno Kożuchowa – średniowiecznego obwarowanego miasta, z cennymi zabytkami.