Joannici – zakon Joannitów w Polsce

Kim byli Joannici?

Joannici to jeden z trzech dużych zakonów rycerskich średniowiecza, działających na ziemiach polskich. Poznaj historię Joannitów i zamki Joannitów w Polsce oraz Baliwat Brandenburski, ciekawą jednostkę organizacyjną zakonu Joannitów.

Zamek w Łagowie 1
Zamek Joannitów w Łagowie

Zakon Joannitów

Zakon Kawalerów Maltańskich, Szpitalnicy, Joannici, Suwerenny rycerski zakon szpitalników, zakon szpitalników św. Jana Chrzciciela – to inne nazwy dotyczącego zakonu wywodzącego się z bractwa zawiązanego w 1070 roku przy szpitalu Jana Jałmużnika w Jerozolimie. Pierwotnym zadaniem była opieka nad szpitalami dla pielgrzymujących do Ziemi Świętej, później także zakładanie nowych szpitali, stąd używane nazwy. Nazwa szpital oznacza również dom i instytucję organizowaną głównie przy klasztorach dla zapewnienia azylu i pomocy pielgrzymom.

Zakon szpitalników

Po zajęciu Jerozolimy przez krzyżowców w 1099 roku założyciel zgromadzenia, brat Gerard, uzyskał zgodę papieża na przekształcenie w zakon i zmienił patrona na św. Jana Chrzciciela. Zakon cieszył się dużym uznaniem i zaczął otrzymywać wiele ziem, budynków i przywilejów. W zamian nałożono na niego obowiązek opieki nad pielgrzymami do Ziemi Świętej. Dość szybko komandorie zakonu powstawały w całej Europie, bazując na nadaniach ziem i przywilejów od lokalnych władców.

Na początku swojej działalności zakon szpitalników zajmował się tylko prowadzeniem szpitali i leczeniem pielgrzymów i opieką nad nimi. W pierwszej połowie XII wieku pojawiają się zakonnicy rycerze i żołnierze, Joannici funkcjonują jako zakon rycerski Działalność wojskowa zaczęła się w 1137 roku od przejęcia zamku Bath-Gibelin na wschód od Gazy, darowanego przez króla Jerozolimy. W 1140 budują twierdzę Margat na północ od Trypolisu, kupują w tym samym roku Belvoir na północ od Nablus. W późniejszych latach budują szpitale-warownie, otrzymują szereg zamków, w tym Homs i słynny wielki zamek Krak des Chevaliers. Dość szybko komandorie zakonu powstawały w całej Europie, bazując na nadaniach ziem i przywilejów od lokalnych władców. Bracia żołnierze pojawiają się w dokumentach zakonu w 1182 roku, a ich status potwierdzono w czasie zgromadzenia w 1205 roku. W zakonie Joannitów byli bracia składający śluby, czyli bracia kapłani i bracia rycerze oraz świeccy członkowie i współpracownicy. Najwyżej w hierarchii (wielki mistrz) mógł być Joannita, który był rycerzem. Członek zakonu rycerskiego z 12 wieku nie musiał byc rycerzem i to dotyczyło nie tylko zakonu Joannitów.

Pod koniec XIII wieku, w 1291 roku, Joannici opuszczają ziemię Świętą i osiadają na Cyprze. Organizacja zakonu została rozszerzona do 7 grup językowych, które były jednostkami organizacyjnymi. W ramach grup językowych funkcjonowały przeoraty, dzielone na baliwaty, a najmniejszą jednostką organizacyjna była komandoria (komturia, komenda). Budują tam wielką flotę, która przyczynia się do wzrostu ich potęgi i znaczenia w całej Europie. W 1310 roku zakona Joannicki zdobywa wyspę Rodos, będącą pod panowaniem Bizancjum. To krok w kierunku niezależności politycznej i utworzenia własnego państwa. Na początku XIV wieku przejmują również bardzo wiele dóbr należących do zlikwidowanego zakonu Templariuszy.

Zakon Maltański

W styczniu 1523 roku Rodos zostało zdobyte przez Sulejmana Wspaniałego, a Joannici po siedmiu latach tułaczki osiedli na Malcie. Malta była kolejną bazą floty Joannitów, której działania często można nazwać pirackimi, zwłaszcza wobec floty muzułmańskiej. Malta stała się również ośrodkiem handlu niewolnikami. Niemniej koszty utrzymania zakonu na Malcie wymagały wspomagania komandorii z Europy, a z tym było coraz gorzej. Dopiero od przeniesienia siedziby zakonu na Maltę, można mówić potocznie o Zakonie Maltańskim lub Kawalerach Maltańskich. Nazwa ta nie dotyczy Joannitów z baliwatu Brandenburgii którzy kilka lat później przeszli na protestantyzm.

W krajach protestanckich komandorie są sekularyzowane albo przestają istnieć jak w Szwecji i Danii, czy później przejściowo w Anglii. Zakon przestaje być celem kariery dla młodych szlachciców, raczej miejscem nauki i przygotowaniem do kariery we flocie lub a armii swojego kraju. W czasie rewolucji francuskiej dobra zakonu rycerskiego Joannitów zostały znacjonalizowane , a wielki przeorat Francji został rozwiązany w 1792 roku. W 1798 roku Napoleon zdobywa Maltę i maltańscy rycerze zakonni opuszczają wyspę. W 1811 roku król pruski sekularyzuje zakony i odbiera majątek Joannitom. Formalnie zakon Joannitów w królestwie Prus przestaje istnieć na 40 lat, kiedy odradza się w formie stowarzyszenia nawiązująceg do tradycji zakonu Joannitów.

Baliwat Brandenburski

Kiedy likwidowano zakon Templariuszy, na terenach Brandenburgii Joannici przejęli zaledwie jedną trzecią ich majątku, pozostałą część przejął kościół i margrabia. Na wschód od Odry były to majątki w Nowej Marchiii i Ziemi Torzymskiej. Majątek Templariuszy przejęty przez Joannitów na podstawie układu z Cremmen (Kremmen) w 1318 roku nie zawsze i nie od razu przechodził na ich rzecz. Jako przykład może służyć Sulęcin, który Joannici przejeli dopiero w 1351 roku (Dom Joannitów w Sulęcinie istnieje do dzisiaj). Dość duże zagęszczenie komandorii zakonu Joannitów na tamtym terenie w naturalny sposób prowadziło do skupienia się pod jednym zwierzchnictwem, poczatkowo nieformalnym, a później w formie Baliwatu Brandenburgii pod „patronatem” margrabiego, w ramach zakonego Przeoratu Górnych Niemiec. Zwierzchnikiem Baliwatu był Preceptor, później od czasów reformacji Herrenmeister.

Od 1382 roku, zgodnie z układem w Heimbach, Baliwat Brandenburgii cieszy się dużą autonomią w ramach Zakonu Joannitów. W 1426 Joannici kupili rycerski dwór i majątek w Słońsku i zbudowali tam zamek z przeznaczeniem na siedzibę baliwatu. W 1538 roku elektor brandenburski przeszedł na luteranizm, a w ślad za nim miejscowi zakonnicy. Tym samym Baliwat Brandenburski stał się protestancki, chociaż zachował pewne związki z katolickim przeoratem. Pewną różnicą było to, że Joannici z Baliwatu Brandenburgii mogli wchodzić w związki małżeńskie. Małżeństwa wśród Joannitów stały się dosyć częste, a przynależność do zakonu stała się ważnym etapem w życiu młodszych synów pruskiej szlachty. Baliwat Brandenburgii utracił z czasem swój religijny charakter. Zakonnicy z Baliwatu Brandenburskiego byli cenni dla władców Nowej Marchii ponieważ aktywnie uczestniczyli w zagospodarowaniu tych ziem. Byli również powoływani na doradców margrabiów brandenburskich, zwłaszcza Hohenzollernów, później dostarczali wyszolonych oficerów i urzędników.

To właśnie do Baliwatu brandenburskiego należały komandorie Joannitów tworzone na terenach dzisiejszej Polski: Boryszyn, Słońsk, Łagów, Rurka, Świdwin, Chwarszczany, Stargard, Świebodzin, Czaplinek, Suchań, Stary Drahim, Swobnica, Sulęcin. Zwróćmy uwagę na dość istotny fakt, mianowicie w ramach Baliwatu Brandenburskiego były stowarzyszone również komandorie, które leżały poza granicami Nowej Marchii i Ziemi Torzymskiej, jak Kolin, Suchań (Stargard), Swobnica, wcześniej Rurka. Do Baliwatu należały równiez komandorie z Meklemburgii (dzisiaj (Meklemburgia-Pomorze Przednie), a także Dolnej Saksonii.

Szpitalnicy jako zakon ponadpaństwowy starał się unikać konfliktów z władcami, co nie zawsze sie udawało. Joannici z Rurki w księstwie Szczeciński mieli patronat nad kościołem mariackim w Chojnie w Nowej Marchii. Konflikt był kwestią czasu i skończył się zdemolowaniem komandorii w Rurce, a w dalszej perspektywie budową Zamku w Swobnicy, gdzie przeniesiono siedzibę komandorii. Niemniej patronat Joannitów nad kościołem w Chojnie przetrwał tę burzę.

Zakon Joannitów w Prusach został pozbawiony majątku w 1810 roku i w praktyce rozwiązany. Istniał formalnie, ale nie mógł przyjmować nowych członków. W 1852 roku Baliwat przywrócono zachowując pewną ciągłość, ale w nieco innej formie organizacyjnej – stowarzyszenia pod patronatem króla Prus. Jego celem było m.in. zakladanie i prowadzenie szpitali zwłaszcza w małych miastach, a pierwszy wzorcowy szpital powstał w słońsku. Współczesny katolicki Zakon Maltański uznaje ewangelickie zakony w Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii i Szwecji. Joannici z Baliwatu Brandenburgii od pewnego czasu pomagają w odbudowie zamku w Słońsku, który od 1852 roku był siedzibą ich stowarzyszenia.

Joannici w Polsce

W zasadzie powinno się napisać „Joannici na terenie dzisiejszej Polski”, ponieważ nazwa Zakon Maltański lub Kawalerowie Maltańscy była w użyciu dopiero od XVI wieku. Tymczasem na ziemie współcześnie polskie Joannici przybyli w pierwszej połowie XII wieku, najpierw na Śląsk, gdzie założyli pierwsze komandorie. Pod koniec XII wieku Joannici otrzymywali nadania w Wielkopolsce i Małopolsce oraz na Pomorzu Gdańskim i Zachodnim. W Nowej Marchii i na Ziemi Lubuskiej komandorie powstawały już pod koniec XII wieku i w wiekach późniejszych w ramach Baliwatu Brandenburgii. To właśnie na Pomorzu Zachodnim i na Ziemi Lubuskiej zachowały się materialne ślady obecności Zakonu Joannitów na ziemiach polskich.

Zamki Joannitów w Polsce

Mapa zamków zakonu Joannitów w Polsce

Zamek Joannitów w Łagowie

Zamek w Łagowie został zbudowany w drugiej połowie XIV wieku na bazie zakupionego majątku i systematycznie rozbudowywany i przebudowywany aż do XVIII wieku. Zachował się w dobrym stanie służy obecnie jako hotel.

Zamek w Łagowie
Zamek Joannitów w Łagowie

Zamek Joannitów w Słońsku

Zamek w Słońsku po zakupie rycerskiego majątku w 1426 roku zakon rycerski szpitalników zbudował nowy zamek, po zniszczeniach w wojnie trzydziestoletniej odbudowany jako rezydencja pałacowa. W połowie lat 70-tych ubiegłego wieku spłonął w niewyjaśnionych okolicznościach i jest w ruinie.

Zamek Joannitów w Słońsku
Zamek Joannitów w Słońsku

Zamek Drahim w Starym Drawsku

Zamek Drahim zbudowany w latach 1360-1366, krótko po tym znalazł się w granicach Polski. Szpitalnicy zostali lennikami Polski, ale dążyli do niezależności, dlatego w 1407 roku zostali wyrzuceni z zamku. Obecnie zamek Drahim jest w ruinie, ale udostępniony do zwiedzania.

Zamek Drahim
Zamek Drahim

Zamek Joannitów w Swobnicy

Zamek w Swobnicy zbudowany po 1377 roku, po wojnie trzydziestoletniej w posiadaniu królowej Szwecji, później żony elektora brandenburskiego, która przebudowała go na barokową rezydencję.

Zamek Joannitów w Swobnicy
Zamek Joannitów w Swobnicy

Zamek w Pęzinie

Pod koniec XIII wieku istniał warowny gród rodziny Pansin, od 1357 roku majątek przejęli Borkowie z Strzmiela, a w 1382 roku dobra te kupił mistrz baliwatu Brandenburskiego Bernard von Schulenburg. Na miejscu dworu obronnego, na przełomie XIV i XV wieku Joannici zbudowali zamek, podobny do zamku w Łagowie i Swobnicy. A więc było to założenie na planie czworokąta, mur obwodowy, w który wpisany był dom mieszkalny i wieża. Zamek był później w rękach rodziny Güntersberg, w latach 1482-1492 był siedziba komandorii, potem właścicielem był Henryk von Borcke, który zmodernizował zamek. Na początku XVII wieku przeprowadzono znaczną rozbudowę, budując renesansowe skrzydło. Po zniszczeniach w wojnie trzydziestoletniej, odbudowany, później wielokrotnie modernizowane przez rodzinę von Puttkamer. Obecnie w dobrym stanie – hotel i muzeum.

Zamek w Pęzinie
Zamek w Pęzinie

Pałac w Oleśnicy Małej

W Oleśnicy Małej na Dolnym Śląsku w XII wieku książę Bolesław I Wysoki wybudował zamek myśliwski, a w 1227 roku jego syn Henryk Brodaty osadził w nim Templariuszy. W 1314 roku majątek i zamek przejęli Joannici. Na przełomie XVI i XVII wieku joannici rozbudowali zamek, który zniszczyli Szwedzi w 1640 roku, a drugi raz został zniszczony w pożarze w 1706 roku. Zamek odbudowano w 1711 roku, ale już jako barokową rezydencję. Po sekularyzacji zakonów w Prusach w 1810 roku dobra zakonu rycerskiego Joannitów przechodzą na własność państwa pruskiego. Pałac był rozbudowywany w 1815 roku i w 1904-5. Obecnie Zakład Doświadczalny IHAR.

Pałac w Oleśnicy Małej

Zamek w Skarszewach

Zamek w Skarszewach zbudowany w latach 1320-1334 przez Joannitów, w 1370 roku zakupiony przez Krzyżaków. Do dzisiaj zostały piwnicy i mury parteru, które zostały odbudowane jako zamek Wysoki.

Skarszewy Zamek Joannitow

Inne zamki Joannitów

Pewne pozostałości będącego przejściowo w posiadaniu zamku Joannitów znajdziemy również w Świebodzinie, gdzie w szpitalu zachowała się pozostałość skrzydła południowo-wschodniego zamku.

Zamek w Świebodzinie
Zamek w Świebodzinie
Kaplica w Chwarszczanach
Kaplica Templariuszy, później Joannitów w Chwarszczanach

Z kolei na Pomorzu Zachodnim zachowała się kaplica Templariuszy w Chwarszczanach, których majątek przejęli później Szpitalnicy. Po wprowadzeniu protestantyzmu w Nowej Marchii, Joannici przenieśli się do Świdwina (zamek w Świdwinie użytkowali od 1540 roku), a majątek w Chwarszczanach włączono do domeny państwowej.

zamek w Świdwinie

Czy Joannici istnieją do dziś?

Tak, po sekularyzacjia, jaka dotknęła rózne odłamy zakonu Joannitów, zaczął się on odrazdzać w połowie XIX wieku w formie stowarzyszeń, kultywując tradycyjne i cele dawnego zakonu. Najważniejszy to katolicki Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników Świętego Jana, z Jerozolimy, z Rodos i z Malty (popularnie Szpitalnicy, Kawalerowie Maltańscy, Joannici) oraz protestancki (luterański) Baliwat Brandenburski Rycerskiego Zakonu Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego (Baliwat Brandenbueski, po niemiecku Johanniterorden), działający za pośrednictwem fundacji Joannici Dzieło Pomocy. Istnieje również kilka innych niekatolickich gałęzi Joannitów, m.in. w Szwecji, Holandi, Anglii, gałąź prawosławna). Najważniejsze zakony Joannitów założyły Wspólnotę Pięciu Zakonów św. Jana.

Summary
Joannici w Polsce
Article Name
Joannici w Polsce
Description
Krótka historia Joannitów w Polsce i zamki, które zbudowali. Odmienne dzieje Baliwatu Brandenburskiego, czyli Joannitów, którzy przeszli na luteranizm.
Author
Publisher Name
Odkrywaj Polskę
Publisher Logo